એક મુસ્લિમ જેને ભગવાન કૃષ્ણ એ આપ્યા હતા પોતે દર્શન તેને જોઈને બનાવ્યા હતા એમના ભક્ત.’સૈયદ ઇબ્રાહિમ’ કહીએ તો તમે કદાચ તેઓને ઓળખી ન શકો,પરંતુ હિન્દી સાહિત્યમાં ‘રસખાન’ નામને કોઈ ઓળખની જરૂર નથી. કૃષ્ણ ભક્તિમાં પથરાયેલા રસખાની કવિતામાં પણ દેવતા છે, પરંતુ ભગવાન શ્રીકૃષ્ણનો મહિમા પણ છે.
જોકે ધર્મ અને ભક્તિ વચ્ચે કોઈ સીધો સંબંધ નથી, પરંતુ ભક્તિ હંમેશાં વિશ્વાસ અને આસ્થા સાથે જોડાયેલી વસ્તુ હોય છે. છતાં તે એટલું મહત્વનું છે કે સામાન્ય મનુષ્યનું મન હંમેશા તેના પરિવેશથી પ્રભાવિત થાય છે.તે તેની સંસ્કૃતિ અને સમાજને સ્વીકારે છે જેની આસપાસના લોકો, સમાજ અને કુટુંબમાં તે જુએ છે. આવી સ્થિતિમાં, મુસ્લિમના મનમાં હિન્દુ ધર્મ અને હિન્દુ ભગવાન પ્રત્યેની ઉંડી આસ્થાની અનુભૂતિ પોતાને આશ્ચર્યજનક બનાવે છે.
રસખાનની કવિતામાં કૃષ્ણના બાલ લીલાઓથી ચિર હરણ, કુંજ લીલા,રાસ લીલા,પનઘાટ લીલા અને દાન લીલાનું વર્ણન છે. એટલું જ નહીં,તેમણે ભગવાન શિવ,ગંગા અને હિન્દુ તહેવારો પર પણ કવિતાઓ લખી છે. એવું કહેવામાં આવે છે કે સૈયદ ઇબ્રાહિમની ભક્તિથી ખુશ ભગવાન કૃષ્ણે તેમને દર્શન આપ્યા અને તેમનું નામ’રસખાન’ રાખ્યું.’રસ’ નો અર્થ તે છે કે જે રસાળ છે અથવા મનને મોહિત કરે છે અને ‘ખાન’ નો અર્થ છે ‘ખજાનો’.
રિતીકાલના એક અગ્રણી કવિ રસખાને પ્રખ્યાત ગુરુ ગોસ્વામી વિઠ્ઠલ જી પાસેથી દીક્ષા લીધી હતી.કૃષ્ણભક્તિમાં તેમના ભક્ત બનવા અને વિઠ્ઠલના શિષ્ય બનવા પાછળની એક રસપ્રદ વાર્તા પણ છે. એવું કહેવામાં આવે છે કે રસખાને બાળપણથી જ હિન્દુ ધર્મ વિશે જાણવાની ખૂબ ઇચ્છા હતી.એવું માનવામાં આવે છે કે તેમણે આખું ભગવદ ગીતાનું પર્સિયનમાં ભાષાંતર કર્યું છે, જો કે આ વિશે કોઈ માન્ય તથ્યો ઉપલબ્ધ નથી.
સૈયદ ઇબ્રાહિમની કૃષ્ણ પ્રત્યેની ભક્તિની લાગણીમાં રસ હોવા ઉપરાંત, તેમને સ્ત્રી પ્રત્યેનો પ્રેમ અને લાગણી પણ હતી. એવું કહેવામાં આવે છે કે તેઓ વિઠ્ઠલજીની દીક્ષા લઈને વૃંદાવન આવતા પહેલા દિલ્હીમાં રહેતા હતા અને તેમને સ્ત્રી પ્રત્યે વિશેષ લાગણી હતી. પરંતુ મહિલાઓ તેમને કઠોર શબ્દો કહેતી હતી. એક સમયે, તે ભગવદ્ ગીતા વાંચતા હતા, જેમાં ગોપીઓ સાથે કૃષ્ણની લીલાની ઘટના હતી. રસાખાનના મનમાં અચાનક સવાલ ઉભો થાય છે કે ગોપીઓનો આ નિસ્વાર્થ પ્રેમ કેટલો પવિત્ર છે. તેમણે કૃષ્ણના પ્રેમમાં પોતાનું મન તે જ સમયે બનાવવાનું નક્કી કર્યું, તે પછી વૃંદાવન આવીને વિઠ્ઠલ જી પાસેથી દીક્ષા લીધી.
એક અન્ય દંતકથા અનુસાર, એક વૈષ્ણવ (વિષ્ણુના આસ્તિક) એ રસખાને વૃંદાવન જવાની સલાહ આપી હતી, પરંતુ જ્યારે તેઓ ત્યાં ગયા ત્યારે તેમને મુસ્લિમ હોવાને કારણે કૃષ્ણ મંદિરમાં પ્રવેશ પર પ્રતિબંધ મૂક્યો હતો. આથી સૈયદ ઇબ્રાહિમ વૃંદાવનની નદી કાંઠે ત્રણ દિવસ ભૂખ્યા અને તરસ્યા બેઠા હતા. તેનાથી ખુશ થઈને ભગવાન શ્રીકૃષ્ણ પોતે તેમને પ્રગટ થયા અને તે જ સમયે તેમનું નામ ‘રસાખાન’રાખ્યું
તે પછી તેમણે પોતાનું આખું જીવન ભગવાન શ્રીકૃષ્ણને સમર્પિત કર્યું અને આખી જિંદગી વૃંદાવનમાં રહ્યા. તેમની ભક્તિ રસની કવિતાઓમાં સગુણ અને નિર્ગુણ અભિવ્યક્તિ છે. કૃષ્ણભક્તિ ઉપરાંત, પ્રેમ-રસ ખાસ કરીને બ્રજ ભાષામાં લખેલી તેમની કવિતાઓમાં હતા. “સુજાન રસખાન” અને “પ્રેમ વાટિકા” તેમની પ્રખ્યાત રચનાઓ છે જે આ ભાવનાઓ પર આધારીત છે.હિન્દી સાહિત્યમાં જ્યાં તેમનું મોટુ યોગદાન માનવામાં આવે છે, ત્યારે આ કૃષ્ણ-ભક્તિ ધર્મની બહાર ધર્મની ભક્તિ પણ આસ્થાનું ઉદાહરણ બની ગયું છે.
