અરણીનાં વૃક્ષ ૧૦થી ૧૨ ફુટ ઉંચાં થાય છે. તેને અતિ સુગંધી ફૂલ આવે છે. અરણી તીખી, મધુર, કડવી, તુરી, ગરમ અને અગ્નીદીપક-જઠરાગ્નીને પ્રદીપ્ત કરનારી છે. એ વાયુ, સળેખમ, કફ, સોજો, હરસ, આમવાત, મેદ, કબજીયાત અને પાંડુરોગનો નાશ કરે છે. તે જઠરાગ્ની પ્રદીપ્ત કરે છે અને આમ-ચીકાશ નો નાશ કરે છે.
અરણીનાં પાન મસળવાથી સહેજ ચીકાશવાળો લીલા રંગનો રસ નીકળે છે. આ રસ તમતમતો (તીખાશ પડતો) સહેજ ખારો અને કડવો હોય છે. અરણીની છાલ ધોળાશ પડતી ફીક્કી ભુખરા રંગની હોય છે. તેને કારતક-માગશર માં ધોળા સુંદર સુગંધીદાર ફૂલો આવે છે. તેનાં ફળ નાનાં, લીસાં અને ચળકતાં હોય છે.
ભારતમાં અરણી સર્વત્ર થાય છે. જેનાં બે પ્રકાર જોવા મળે છે, (૧) મોટી અરણી અને (૨) નાની અરણી. મોટી અરણીનાં ઝાડ ૧૦થી ૩૦ ફૂટ ઊંચા થાય છે. જ્યારે નાની અરણી ઝાડી રૂપે ૩થી ૬ ફૂટ સુધી વધે છે. ઔષધ તરીકે બંને અરણીનાં પાન, ફૂલ, મૂળ વગેરે ઉપયોગી છે.
મોટી અરણી સ્વાદમાં તીખી, કડવી અને તૂરી, ગરમ, પચવામાં ભારે, ભૂખ લગાડનાર, મળને સરકાવનાર અને મંદાગ્નિ, રક્તાલ્પતા, સોજા, વાયુ, કફ, શરદી, તાવ, આમવાત, હરસ, કબજિયાત તથા મેદનાશક છે. ગુણોમાં બંને જાતની અરણી લગભગ સરખી હોવા છતાં નાની કરતા મોટી અરણી વધુ ગુણકારી છે.
250 ગ્રામ પાણીમાં 3 ગ્રામ અરણીના પાન અને 3 ગ્રામ મોટી હરડેની છાલને નાખવી અને એક ઉકાળો બનાવો. સવારે અને સાંજે 20-40 મિલિલીટર ઉકાળો પીવો. તે કબજિયાતની સમસ્યાને દૂર કરે છે. અડધા લિટર પાણીમાં 50 ગ્રામ અરણી મૂળને ઉકાળો. સવારે અને સાંજે 20-40 મિલી ઉકાળો પીવાથી કબજિયાત પણ મટે છે. આ ઉકાળો પણ ખૂબ પૌષ્ટિક છે.
અરણીના મૂળમાં પાણી નાખી અને તેને વધારે પ્રમાણમાં વાટી અને તેને મોઢા પર લગાવવાથી મોઢા પર થયેલા ડાઘ દૂર થાય છે. આ ઉપરાંત તેના પાનને પીસીને લેપ કરવાથી જો અંડકોષમાં સોજા આવ્યા હોય તો તે મટે છે. સવારે અને સાંજે અરણીના મૂળનું ચૂર્ણ બનાવી અને તેમાં એક ચમચી શિલાજીત નાખી અને તેને ગરમ કરીને પીવાથી મેદસ્વીતા ઓછી થાય છે.
સવારે 10 વાગ્યે અરણીનાં પાનનો રસ 10 મિલીલીટર થોડા દિવસો માટે પીવાથી સિફિલિસ માં રાહત મળે છે. તેના પાંદડા ઉકાળીને તે પાંદડાને શિશ્ન પર બાંધવાથી સિફિલિસ શિશ્નમાં સોજો પણ ઓછો કરે છે. અરણીના પંચાંગનો ઉકાળો કરો અને સાંધાના દુખાવામાં રાહત મળે તે માટે સવારે અને સાંજે 20-30 મિલી ઉકાળો પીવો . આ સિવાય પંચાંગ અને નવશેકું પીસીને સાંધા પર લગાવવાથી સંધિવા વગેરેમાં દુખાવાથી રાહત મળે છે.
અરણીના મૂળ અને પૂર્ણ નામાના મૂળ બંનેને સમાન માત્રામાં પીસી લો . તેને ગરમ કરો અને મચકોડ પર લગાવો. તેનાથી મચકોડ માં સોજો ઓછો થાય છે. અરણીના 10-15 પાંદડા અને 10 કાળા મરી પીસીને દિવસમાં બે વાર લેવાથી શરદી તાવમાં રાહત મળે છે. તેનો ઉપયોગ બાળકો માટે ઓછી માત્રામાં કરવો જોઈએ.
5 ગ્રામ અરણીની મૂળની છાલમાં 3 ગ્રામ લીમડાની છાલ મેળવીને ઉકાળો. આ ઉકાળો 20-30 મિલીલીટર સવારે અને સાંજે પીવાથી લોહી સાફ થાય છે. આ ઉપરાંત દરરોજ 5 મિલીલીટર રસમાં મધ મેળવીને પીવાથી લોહી શુદ્ધ થાય છે.
10 ગ્રામ અરણી અને 5 ગ્રામ ત્રિફલા લો અને રાત્રે 1 લિટર પાણીમાં માટીના વાસણમાં પલાળો. સવારે તેના ઉકાળો બનાવીને પીવો. સવાર-સાંજ બંનેનો ઉપયોગ કરો, સાથે હળવા અને સુપાચ્ય ભોજન લો. આ સાથે, થોડા દિવસોમાં સ્થૂળતા અદૃશ્ય થવા લાગે છે. જો તમને આ ઉકાળો લેવાને કારણે ઝાડા થાય છે, તો પછી તેનું પ્રમાણ ઓછું કરો.
20 ગ્રામ અરણીના પાંદડા 400 મિલી પાણીમાં પકાવો અને એક ઉકાળો બનાવો. સવાર-સાંજ 20-40 મિલી ઉકાળો પીવાથી પેટની સમસ્યાઓ જેવી કે પેટમાં દુખાવો, હળવા જઠરનો સોજો વગેરેમાં રાહત મળે છે. શરીરને સ્વસ્થ રાખવા હૃદયને સ્વસ્થ રાખવું ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ છે. અરણીનાં પાન અને ધાણા બંને સમાન પ્રમાણમાં મેળવીને ઉકાળો. આ ઉકાળો 10-30 મિલી પીવાથી હૃદયની નબળાઈ મટે છે.
અરણી પાનને બકરી ના તાજા દૂધમાં પીસી અને લેપ કરવાથી ચામડીના રોગો મટે છે. આ ઉપરાંત તેના મૂળને દૂધમાં વાટીને તેનો લેપ કરવાથી શરીરમાં થયેલી ગાંઠ બેસી જાય છે, જો તમારી કમર અકડાઈ ગઈ હોય તો અરણી અને કરેણ નો ઉકાળો પીવાથી તેમાં રાહત થાય છે.
